× Close

Landschapsliefde
Bert De Roo, Jo Boonen

Gentbrugge, 2021 / foto Jo Boonen

Evergem, 2022 / foto Jo Boonen

Evergem, 2022 / foto Jo Boonen

Jo Boonen is landschapsarchitect en stedenbouwkundige. Hij is gefascineerd door de manieren waarop we ons als mens (ruimtelijk) verhouden tot het landschap. Die fascinatie vertaalt zich in de sociaalecologische rechtvaardigheidsvraagstukken die steeds centraal staan in zijn onderzoek. (Jo houdt o.a. van wandelen, oude bomen en fotografie).

Bert De Roo is architect met een interesse in de mens-natuurbeelden die onze relatie met de omgeving vormgeven. Vanuit het meer-dan-menselijke discours onderzoekt hij ontwerpmethodieken en -praktijken die deze beelden bevragen en ons inspireren tot het creëren van een mooiere en rechtvaardigere leefomgeving.

Jo en Bert werken beide aan het Relational Realities onderzoek binnen het onderzoekscentrum Futures Through Design (FTD), Hogeschool Gent. Landschapsliefde schreven ze naar aanleiding van de oproep voor de Geert Bekaert-prijs 2025.

Landschapsliefde

We hebben als samenleving heel wat mens-natuur dualiteiten verzonnen die zowel sturing geven als verantwoording bieden bij onze ingrepen in het landschap. Het is echter nu niet enkel de opgave meer om een bestaande ruimtelijke vraag te operationaliseren, maar ook om die vraag te kaderen in een nieuw rechtvaardigheidsperspectief. En daar is landschapsliefde voor nodig, stellen Jo Boonen en Bert De Roo.

“Er is echter nog een andere werkelijkheid […]: de werkelijkheid van de mens die tegenover de dingen staat. Tegenover is te sterk uitgedrukt. Want sedert de romantiek is er eigenlijk geen tegenover meer tussen mens en wereld. De wereld is een deel van de mens geworden en de mens een deel van de wereld.”

Dat zijn woorden van Geert Bekaert, genomen uit zijn opstel Van werkelijkheid tot werkelijkheid (De Linie, 1962). We trekken het citaat met veel liefde los uit haar context, en gebruiken het om enkele kritische vragen te stellen over de staat van het ruimtelijke discours. Want kunnen we vandaag nog geloven in zo’n romantische éénheid tussen ‘mens’ en ‘wereld’, terwijl we met onze ruimte en taal allerhande grenzen optrekken en dualiteiten construeren die de mens steeds meer isoleert van een meer-dan-menselijke realiteit?

De premisse

Als ontwerpers veranderen we in reële zin de leefomgeving. Wetende dat elke omgeving fundamenteel gedeeld wordt door een diversiteit aan levende wezens, lijkt het weinig radicaal om die ‘leefomgeving’ te begrijpen als een meer-dan-menselijke omgeving. Toch leidt dit bij bouwopgaven tot allerhande ethische dilemma’s en waardenconflicten die niet passen in de snelheid van een traditioneel bouwprogramma. Daarom wordt er gekozen om de kwaliteitsbeoordeling van een bouwproject zowel geografisch als soortelijk in te perken. Het is eenvoudiger te verantwoorden om op een ‘leegstaande kavel’ te bouwen dan op een weiland vol met leven. Die erkenning van niet-menselijk leven is echter precies wat een meer-dan-menselijk perspectief van ons vraagt.

We hebben als samenleving heel wat mens-natuur dualiteiten verzonnen die zowel sturing geven als verantwoording bieden bij onze ingrepen in het landschap. Grenzen en hiërarchieën tussen wij en zij waarop we onze ingrepen baseren. “Paardenbloemen passen op een wei, niet in het gazon.” “Een schaap is een middel voor de productie van wol, melk en vlees.” “Natuurontwikkeling past niet thuis in landbouwgebied.”

Onze menselijke isolatie van, en dominantie over het landschap is deel geworden van het dagdagelijkse normaal, en die dominantie vertaalt zich ook architecturaal. Ze wordt ontworpen, besproken, vergund en gebouwd.

Elke façade is een scheiding tussen twee werelden. De binnenkant van een woning is allicht de meest doodse leefruimte in een landschap. En dat is ook precies hoe we het willen. We streven met ruimtelijke ingrepen vaak een onnatuurlijke puurheid na. Geen mos in ons gazon. Geen levende vlieg voorbij ons vliegenraam. Architectuur staat nooit los van de maatschappelijk dominante mens-natuurbeelden, maar is er een illustratie van, of reactie op.

Een zelfkritische ontwerper neemt die huidige status quo echter niet als vanzelfsprekendheid. Ontwerpers hebben als veranderingsgerichte professionals het voorrecht om alternatieve maatschappelijke toekomsten te verbeelden. Bij dat voorrecht hoort de verantwoordelijkheid om veranderingen zo duurzaam en rechtvaardig mogelijk te maken vanuit een meer-dan-menselijk perspectief.

Rechtvaardigheid! Inclusie! Participatie!

Er gebeuren nog dagelijks bewust ontworpen interventies die geen recht doen aan de landschappelijke logica’s. De boerenzwaluw nóch de boer zelf krijgen inspraak in de subsidievoorwaarden voor het afbreken van hun stal. De participatie van enkele mensen wordt verward met inclusief ontwerp, wat nog eens zoveel problematischer wordt in het licht van een meer-dan-menselijk perspectief.

Ontwerpers zijn afhankelijk van een economie die bereid is om letterlijk levende offers te brengen in ruil voor winst of zelfbehoud. Daar zijn hele industrieën rond opgebouwd. Daar wordt reclame voor gemaakt en daar worden gebouwen voor gebouwd. De waarde van het niet-menselijke wordt niet gevonden in het leven zelf, maar in meetbare financiële bijdragen aan een economisch systeem waarvan alleen de mens zich bewust is. Kan iemand dat ons kwalijk nemen? Allicht niet. Maar dat betekent niet dat we ons daar zelf geen vragen bij moeten stellen.

Daarmee staan we nog veraf van een inclusieve vorm van meer-dan-menselijk ontwerp. Het lijkt misschien radicaal om rekening te willen houden met de stem van alle deelnemers in het landschap – daar is toch geen beginnen aan? Toch ligt in dat schijnbaar onmogelijk streven de kern voor wat vandaag toekomstbestendig of regeneratief ontwerp wordt genoemd.

Een dans met het landschap

Meer-dan-menselijke rechtvaardigheid betekent ook erkennen dat snelheid een zeer relatief begrip wordt. Bomen en eendagsvliegen leven op heel andere tijdslijnen dan mensen of bergen. Daarenboven zit continue evolutie in de aard van het landschap. Rigide eindbeelden zijn daarom een landschappelijke anomalie. Dit vraagt van ontwerpers dat ze kritisch reflecteren over hun ruimtelijke processen, aanwezigheid en eindresultaten.

We moeten leren nadenken in groei en bloei, in sterven en dood. We moeten streven naar balans en verwantschap in plaats van in deadlines of perceelsgrenzen. We moeten leren omgaan met het onaffe, het onvoorspelbare en het oncontroleerbare. We moeten leren zien dat het landschap geen passieve context is, maar een actieve medevormgever aan de ruimte. Dat zijn facetten van het landschap die botsen met wat er vandaag van architectuur verwacht wordt. Er zijn oneindig overlappende levenslijnen in het landschap, en die zijn zo intrinsiek met elkaar verbonden, dat je die überhaupt niet kán synchroniseren met oplevertermijnen.

Wat doe je dan? Dan geef je ruimte aan de tijd.

En ruimte geven is waarom wij ruimtelijk experts zijn geworden.

Ruimte voor het landschap om zélf even de dans door de tijd te laten leiden. Want we weten allemaal dat het landschap mooi dansen kan. Dus meer-dan-menselijk ontwerp is meteen ook een keuze voor schoonheid. De schoonheid van niet ingrijpen. Van ruimte voor de rivier. Van ruimte voor de vogels in het bos en de vlinderstruik die de stoep versiert.

De architectuur van het Chthuluceen, zoals Donna J. Haraway het zou durven noemen.
“Staying with the trouble means making oddkin; that is, we require each other in unexpected collaborations and combinations, in hot compost piles. We become – with each other or not at all.” (Haraway, 2016)

In het onbegrensde bestaat geen tegenover meer

Hoe we ook met onze plannen draaien of keren, iedere ruimtelijke ingreep heeft een meer-dan-menselijke impact. Eén die voorbij gaat aan geografische begrenzingen of de leefwereld van één specifieke soort.
Dus nee, tegenover is niét te sterk uitgedrukt.

Zolang ‘kindvriendelijk’ en ‘diervriendelijk’ ontwerp tot andere toekomstverbeeldingen leiden, leven we met de illusie dat mensen en dieren een aparte ruimte nodig zouden hebben. Dat soort dualiteiten zouden misschien nog te aanvaarden zijn mochten ze niet gekoppeld worden aan een rangschikking in waarde. Wij belangrijker dan zij. Perceelsgrenzen belangrijker dan planten. Hond belangrijker dan wesp. Mug beter dood dan levend.

Sinds wanneer is winst belangrijker dan meedoen in deze wedstrijd zonder einde? Is het doel net niet om het spel zo lang mogelijk te spelen? Want die onbepaalde toekomstige tijd is waar duurzaamheid om draait, en dus hebben we er alle baat bij zoveel mogelijk spelers te betrekken en stem te geven. Dat noemen we meer-dan-menselijke rechtvaardigheid.

Maar als mens mesten we ze vet, we castreren ze, we steken ze in donkere hokken en proppen ze vol met antibiotica. We laten ze leven zolang ze ons levend meer dienen dan dood. Honderdtwintig dagen mogen ze op de wei. We melken ze, scheren ze, forceren ze tot deelname aan allerhande wedstrijdjes. We slachten ze, eten ze, roeien ze het liefst allemaal uit. We kappen ze in tandenstokers en gieten ze onder het beton. Wegwerp zijn ze, verbruiksobjecten verdienen geen participatie.

Dat zijn een aantal van onze relaties met wat we natuur noemen, en daar moet aan gewerkt worden. Dat doen we met landschapsliefde. Wij ontwerpers bieden de ruimtelijke relatietherapie, toch?

Therapeutische handleiding

Gebaseerd op rituelen, verhalen en spel.

Met rituelen bouwen we relaties op met het onbevattelijke. Van midzomerfeesten, ‘maai-mei-niet’ en ‘earth day’ tot het jaarlijks zeisen van een historisch grasveld of het herintroduceren van oogstfeesten. Soms groots, maar dikwijls zo klein als een dagelijkse groet aan de planten in je tuin.

Uit verhalen leren we hoe we onszelf kunnen positioneren in het landschap en geven we collectieve betekenissen aan onze gedeelde ruimte. Met verhalen bouwen we aan gemeenschap en een gedeeld moreel kompas om ons daarin te navigeren. Verhalen over wat onkruid is en wat gewoonkruid. Verhalen met mooie en toepasselijke woorden zoals Chthuluceen, Tikkun Olam[1] en Mitakuye Oyas’iŋ[2].

Spel leert ons de positie van – of tegenover – elkaar in de wereld te begrijpen. Met speelse verbeeldingskracht leren we begrijpen hoe het landschap iets fundamenteel relationeel is. Ik speel jager en jij speelt prooi. Wie zal winnen hangt voor een groot deel af van de ruimte waarin gespeeld wordt. Spel kan ons bijleren over de betekenis van meer-dan-menselijke (on)rechtvaardigheid, omdat het een veilige ruimte creëert voor empathie met niet-mensen.

Rituelen, verhalen en spel leren ons de essentiële les dat wanneer het landschap verliest, iedereen verliest. Uit de erkenning dat het landschap niet een louter fysieke context is, maar een complexiteit van verweven relaties en betekenisgevingen, wordt aandacht voor dat relationele een belangrijk onderdeel van de meer-dan-menselijke ontwerppraktijk.

Dromen en ontwerpen vanuit het landschap

Er is nood aan grote ideeën. Aan utopieën die voorbijgaan aan plaatsgebonden ontwerpen, en die hele maatschappelijke ideologieën durven bevragen. Vinden we als ruimtelijke professionals nog de tijd en vrijheid om maatschappijkritisch werk te maken? Of zijn dat geen ontwerpen meer maar dromen?

En waar ligt precies het verschil tussen die twee?

Elk ontwerp is activistisch van aard, gezien de invraagstelling van de ruimte zoals ze is. In het streven naar een meer-dan-menselijke ontwerppraktijk breiden we dat activisme uit van een ruimtelijke naar een ideologische kwestie. Het is niet enkel de opgave meer om een bestaande ruimtelijke vraag te operationaliseren, maar ook om die vraag te kaderen in een nieuw rechtvaardigheidsperspectief.

En daarvoor is landschapsliefde nodig. Het vraagt ons niet enkel te erkennen dat het landschap leeft, maar om er schoonheid in te zien. Landschappelijke relaties vragen – net als alle relaties overigens – tijd om te groeien. Ze vragen aandacht, aanwezigheid, empathie en gesprek. Ze vragen om de juiste taal te gebruiken voor wat we bedoelen. Ze vragen tolerantie. Ze vragen ruimte.

Het is oké wanneer het soms schuurt en ongemakkelijk is. Wanneer het schimmelt en het parasiteert en het sterft. Laat het maar chaotisch en vaag en hybride zijn. Maar laat onze relatie tot al die dingen er niet een zijn van afstand, maar van fascinatie en verwondering.

Want het is niet uit wrok of wraak dat de wortels van uw buur de boom ook onder úw slaapkamer groeien.
Dat is pure landschapsliefde.

Noten

[1] Tikkun Olam (Hebreeuws) /tiˈkun oˈlam/
Betekenis: het repareren van de wereld. Deze term wordt gebruikt om het idee uit te drukken dat mensen de verantwoordelijkheid hebben om te herstellen wat er kapot is in de wereld, inclusief zorg voor het milieu.
[2] Mitakuye Oyas’iŋ (Lakota) /mɪˈtɑː.ku.jeɪ oʊˈjɑː.sɪŋ/
Betekenis: allen mijn relaties – of – we zijn allemaal met elkaar verbonden. Het drukt de onderlinge verbondenheid van al het leven uit, en de overtuiging dat mensen, dieren, planten en de aarde zelf deel uitmaken van eenzelfde familie.